Bazen bir kelimeyi söylerken duraksarız. Dilimiz alışkın olduğu hâlde zihnimiz tereddüt eder. “Affola mı, affola mı?” derken aslında yalnızca bir sözcüğün doğru yazımını değil, bir kararın ağırlığını da tartıyoruz gibidir. Hayatta olduğu gibi ekonomide de bu tereddüt tanıdıktır: Sınırlı kaynaklar, sonsuz ihtiyaçlar ve her seçimin görünmeyen bir bedeli… Bu yazıda “Affola mı affola mı?” sorusunu bir dil meselesi olmaktan çıkarıp, ekonomi perspektifinden; mikroekonomi, makroekonomi ve davranışsal ekonomi ekseninde ele alacağım. Bunu yaparken yalnızca grafiklere ve modellere değil, gündelik hayatta verdiğimiz küçük kararların ardındaki insani sezgilere de kulak vereceğim.
Affola mı affola mı? Kavramın ekonomik bir metafor olarak okunması
Bir tereddüt hâli olarak “affola”
Gündelik dilde “affola”, bir özür, bir geri adım ya da bir hoşgörü talebidir. Ekonomik açıdan bakıldığında ise bu ifade, hatalı ya da maliyetli bir kararın ardından ikinci bir şans isteğini çağrıştırır. Borç affı, vergi affı, kredi yapılandırması gibi politikalar da aslında kolektif ölçekte dile getirilen bir “affola”dır.
Bu noktada durup sormak gerekir: Ekonomide affetmek, gerçekten bedelsiz midir?
Kaynak kıtlığı ve kararın geri dönüşü
Ekonominin temel varsayımı nettir: Kaynaklar kıttır. Bu yüzden her “affetme” kararı, başka bir yerden vazgeçmeyi gerektirir. İşte burada fırsat maliyeti kavramı devreye girer. Bir borcu affetmek, kamu bütçesinde başka bir harcamadan feragat etmek anlamına gelir; bir şirketin zarar yazan müşteriyi tolere etmesi, daha kârlı bir alternatiften vazgeçmesi demektir.
Bu bölümün sonunda kendine şu soruyu sorabilirsin: Bir hatayı telafi etmek mi daha pahalıdır, yoksa onu hiç affetmemek mi?
Mikroekonomi perspektifi: Bireysel kararlar ve teşvikler
Birey neden affedilmeyi bekler?
Mikroekonomide bireyler rasyonel kabul edilir; yani kendi faydalarını maksimize etmeye çalışırlar. Eğer bir kişi ya da firma, hatalı bir davranışın sonunda “nasıl olsa affedilirim” beklentisi taşıyorsa, bu durum ahlaki tehlike (moral hazard) yaratır. Kredi kartı borcunun sık sık yapılandırıldığı bir ekonomide, bireylerin riskli harcamalara yönelmesi tesadüf değildir.
Burada “Affola mı affola mı?” sorusu, bireyin zihninde şu şekle bürünür: “Bu hatanın bedelini gerçekten ödeyecek miyim?”
Teşvik yapıları ve piyasa disiplini
Piyasalarda affetme mekanizmaları, doğru tasarlanmadığında disiplin bozucu etki yaratır. Mikroekonomik düzeyde;
– Borç affı, borcunu zamanında ödeyenleri cezalandırabilir.
– Sürekli kurtarılan firmalar, verimsizliği kalıcı hâle getirebilir.
– Kısa vadeli rahatlama, uzun vadede dengesizlikler doğurabilir.
Bu noktada soru şudur: Adalet duygusu ile ekonomik etkinlik aynı anda korunabilir mi?
Makroekonomi perspektifi: Affetmenin bütçe ve büyüme etkileri
Kamu politikalarında “affola” refleksi
Vergi affı, prim yapılandırması ve borç silme uygulamaları, birçok ülkede ekonomik daralma dönemlerinde başvurulan araçlardır. Kısa vadede bütçeye nakit girişi sağlar, piyasalara nefes aldırır. Ancak makroekonomik tabloda bu politikaların sürekli hâle gelmesi, kamu maliyesinde güven erozyonuna yol açabilir.
Örneğin IMF ve OECD raporlarında, sık tekrarlanan vergi aflarının uzun vadede vergi uyumunu azalttığı ve gelir istikrarını bozduğu vurgulanır. Bu da dengesizlikler riskini artırır.
Burada kendimize sormamız gereken soru şu: Kısa vadeli rahatlama mı, uzun vadeli istikrar mı?
Büyüme, borç ve gelecek kuşaklar
Makroekonomide affetme politikalarının bir diğer boyutu da kuşaklar arası etkidir. Bugün affedilen borç, yarın daha yüksek vergi ya da daha düşük kamu hizmeti olarak geri dönebilir. Bu da yine fırsat maliyeti kavramını gündeme getirir: Bugünün affı, yarının büyüme potansiyelinden mi çalıyor?
Bu bölümün sonunda şu soruyu düşünmek anlamlı olabilir: Ekonomik affın bedelini kim ödüyor; bugünküler mi, yarınkiler mi?
Davranışsal ekonomi: Affetme beklentisi ve insan psikolojisi
Rasyonellikten sapmalar
Davranışsal ekonomi, insanların her zaman rasyonel davranmadığını gösterir. “Nasıl olsa bir yolunu bulurum” düşüncesi, ekonomik kararlarda sıkça görülür. Affedilme beklentisi, risk algısını çarpıtır. İnsanlar olası kayıpları küçümser, olası affı ise abartır.
Bu durum, bireysel düzeyde küçük gibi görünen ama toplu hâlde büyük sonuçlar doğuran davranış kalıplarına yol açar.
Toplumsal normlar ve affın normalleşmesi
Bir toplumda affetme politikaları sıklaştıkça, bu durum norm hâline gelir. Artık “affola mı affola mı?” sorusu, bir istisna değil, beklenen bir rutin olur. Bu da ekonomik aktörlerin davranışlarını kökten değiştirir; tasarruf eğilimi düşer, kısa vadeli kazançlar öne çıkar.
Burada durup düşünelim: Bir ekonomide affetmek ne zaman merhamet, ne zaman sistematik bir sorun hâline gelir?
Geleceğe bakış: Affetmenin olmadığı bir ekonomi mümkün mü?
Alternatif senaryolar
Hiç affın olmadığı bir ekonomi, katı ama öngörülebilir olabilir. Herkes kurallara uyar, riskler daha dikkatli alınır. Öte yandan, hiç esneklik olmayan bir sistem de toplumsal refahı zedeleyebilir. Krizler, beklenmedik şoklar ve insani durumlar, bazen “affola” demeyi kaçınılmaz kılar.
Burada denge kritik: Affetmek ile affı alışkanlık hâline getirmek arasında ince bir çizgi var.
Kişisel bir düşünce
Belki de mesele affetmek ya da affetmemek değil; neyi, ne zaman ve hangi bedelle affettiğimiz. Ekonomiyi yalnızca sayılarla değil, insan davranışlarıyla birlikte düşündüğümüzde bu soru daha da derinleşiyor.
Yazıyı bitirirken sana birkaç soru bırakmak istiyorum:
– Senin hayatında “affola” dediğin bir ekonomik karar oldu mu?
– Kısa vadede rahatlatan ama uzun vadede pişmanlık yaratan bir seçim hatırlıyor musun?
– Geleceğin ekonomisinde, affetme politikaları daha mı sık olacak, yoksa disiplin mi ağır basacak?
Belki de bu soruların kesin cevapları yok. Ama ekonomi dediğimiz şey, tam da bu tereddütlerin ve seçimlerin toplamı değil mi?